In de herfst van 1944 werd Aken als eerste grote West-Duitse stad door de geallieerden bevrijd. Terwijl de oorlog en de nasleep hiervan in andere delen van Duitsland voortduurde tot 8 mei 1945, ontstond er in Aken een optimistische stemming. Na de jaren van het nationaalsocialistische bewind kwamen nieuwe ideeën over politiek en samenleving in zwang. Hoewel het alledaagse leven nog steeds bestond uit ontberingen, zochten de mensen naar een nieuwe morele en intellectuele richting.

Aan het eind van de jaren ‘40 was er uit de samenwerking van de geallieerden geen gemeenschappelijk ontwerp voor de toekomst van Europa ontstaan. In plaats daarvan werden Duitsland en Europa verdeeld in een oostelijk en in een westelijk deel. Na de bittere ervaringen van twee wereldoorlogen volgde nu de Koude Oorlog. Het was deze laatste oorlog die de aanleiding vormde voor een eerste start voor Europese samenwerking.

Al voor 1949 ontstonden de eerste organisaties die in de West-Europese landen op economisch, politiek en militair gebied met elkaar samenwerkten, zoals de Raad van Europa, de Organisatie voor Europese Economische Samenwerking (OEEC) en het Brusselse Pact. Toen de Britten echter in 1948 de onderhandelingen met de Franse regering over het vormen van een douane-unie afbraken en ook in de daaropvolgende jaren de opbouw van een Raad van Europa tegenhielden, kwamen de inspanningen voor een West-Europese integratie in een diepe crisis.

Dit waren de omstandigheden waaronder een groep van Akense burgers op 19 december 1949 een vanuit de stad Aken uitgaand signaal voor Europese eenwording gaven. Handig gebruikte de initiator dr. Kurt Pfeiffer de symboliek van het aankomende kerstfeest en het door de Paus uitgeroepen Heilige Jaar om een „jaarlijks uit te reiken prijs voor de meest waardevolle bijdrage voor de West-Europese eenwording” voor te stellen.

Het idee van Pfeiffer vond snel navolging. Binnen een paar dagen volgde de proclamatie over het instellen van de prijs en in maart van 1950 ontstond de Stichting van de Karelsprijs. Op 18 mei 1950 werd de prijs voor het eerst uitgereikt. De prijswinnaar was de grondlegger van de Pan-Europabeweging, Richard Graf Coudenhove-Kalergi.

De Karelsprijs was de eerste politieke prijs in de kort daarvoor opgerichte Bondsrepubliek Duitsland.